6. หตฺถิสาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[60] ฉฏฺเฐ อภิธมฺมกถนฺติ อภิธมฺมมิสฺสกํ กถํฯ กถํ โอปาเตตีติ เตสํ กถํ วิจฺฉินฺทิตฺวา อตฺตโน กถํ กเถติฯ เถรานํ ภิกฺขูนนฺติ กรณตฺเถ สามิวจนํ, เถเรหิ ภิกฺขูหิ สทฺธินฺติ อตฺโถฯ ยา จ เถรานํ อภิธมฺมกถา, ตํ อยมฺปิ กเถตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถฯ เจโตปริยายนฺติ จิตฺตวารํฯ อิธาติ อิมสฺมิํ โลเกฯ โสรตโสรโตติ สูรโต วิย สูรโต, โสรจฺจสมนฺนาคโต วิยาติ อตฺโถฯ นิวาตนิวาโตติ นิวาโต วิย นิวาโต, นิวาตวุตฺติ วิยาติ อตฺโถฯ อุปสนฺตุปสนฺโตติ อุปสนฺโต วิย อุปสนฺโต ฯ วปกสฺสเตว สตฺถาราติ สตฺถุ สนฺติกา อปคจฺฉติฯ สํสฏฺฐสฺสาติ ปญฺจหิ สํสคฺเคหิ สํสฏฺฐสฺสฯ วิสฺสฏฺฐสฺสาติ วิสฺสชฺชิตสฺสฯ ปากตสฺสาติ ปากตินฺทฺริยสฺสฯ

กิฏฺฐาโทติ กิฏฺฐขาทโกฯ อนฺตรธาเปยฺยาติ นาเสยฺยฯ โคปสูติ คาโว จ อชิกา จฯ สิปฺปิสมฺพุกนฺติ สิปฺปิโย จ สมฺพุกา จฯ สกฺขรกฐลนฺติ สกฺขรา จ กฐลานิ จฯ อาภิโทสิกนฺติ อภิญฺญาตโทสํ กุทฺรูสกโภชนํฯ นจฺฉาเทยฺยาติ น รุจฺเจยฺยฯ ตตฺถ ยเทตํ ปุริสํ ภุตฺตาวินฺติ อุปโยควจนํ, ตํ สามิอตฺเถ ทฏฺฐพฺพํฯ อมุํ หาวุโส, ปุริสนฺติ, อาวุโส, อมุํ ปุริสํฯ

สพฺพนิมิตฺตานนฺติ สพฺเพสํ นิจฺจนิมิตฺตาทีนํ นิมิตฺตานํฯ อนิมิตฺตํ เจโตสมาธินฺติ พลววิปสฺสนาสมาธิํฯ จีริกสทฺโทติ ฌลฺลิกสทฺโทฯ สริสฺสติ เนกฺขมฺมสฺสาติ ปพฺพชฺชาย คุณํ สริสฺสติฯ อรหตํ อโหสีติ ภควโต สาวกานํ อรหนฺตานํ อนฺตเร เอโก อรหา อโหสิฯ อยญฺหิ เถโร สตฺต วาเร คิหี หุตฺวา สตฺต วาเร ปพฺพชิฯ กิํ การณา? กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล กิเรส เอกสฺส ภิกฺขุโน คิหิภาเว วณฺณํ กเถสิฯ โส เตเนว กมฺเมน อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสเย วิชฺชมาเนเยว สตฺต วาเร คิหิภาเว จ ปพฺพชฺชาย จ สญฺจรนฺโต สตฺตเม วาเร ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณีติฯ

7. มชฺเฌสุตฺตวณฺณนา

[61] สตฺตเม ปารายเน เมตฺเตยฺยปญฺเหติ ปารายนสมาคมมฺหิ เมตฺเตยฺยมาณวสฺส ปญฺเหฯ อุโภนฺเต วิทิตฺวานาติ ทฺเว อนฺเต ทฺเว โกฏฺฐาเส ชานิตฺวาฯ มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปตีติ มนฺตา วุจฺจติ ปญฺญา, ตาย อุโภ อนฺเต วิทิตฺวา มชฺเฌ น ลิปฺปติ, เวมชฺเฌฏฺฐาเน น ลิปฺปติฯ สิพฺพนิมจฺจคาติ สิพฺพนิสงฺขาตํ ตณฺหํ อตีโตฯ ผสฺโสติ ผสฺสวเสน นิพฺพตฺตตฺตา อยํ อตฺตภาโวฯ เอโก อนฺโตติ อยเมโก โกฏฺฐาโสฯ ผสฺสสมุทโยติ ผสฺโส สมุทโย อสฺสาติ ผสฺสสมุทโย, อิมสฺมิํ อตฺตภาเว กตกมฺมผสฺสปจฺจยา นิพฺพตฺโต อนาคตตฺตภาโวฯ ทุติโย อนฺโตติ ทุติโย โกฏฺฐาโสฯ ผสฺสนิโรโธติ นิพฺพานํฯ มชฺเฌติ สิพฺพินิตณฺหํ เฉตฺวา ทฺวิธากรณฏฺเฐน นิพฺพานํ มชฺเฌ นาม โหติฯ ตณฺหา หิ นํ สิพฺพตีติ ตณฺหา นํ อตฺตภาวทฺวยสงฺขาตํ ผสฺสญฺจ ผสฺสสมุทยญฺจ สิพฺพติ ฆฏฺเฏติฯ กิํ การณา? ตสฺส ตสฺเสว ภวสฺส อภินิพฺพตฺติยาฯ ยทิ หิ ตณฺหา น สิพฺเพยฺย, ตสฺส ตสฺส ภวสฺส นิพฺพตฺติ น ภเวยฺยฯ อิมสฺมิํ ฐาเน โกฏิมชฺฌิกูปมํ คณฺหนฺติฯ ทฺวินฺนญฺหิ กณฺฑานํ เอกโต กตฺวา มชฺเฌ สุตฺเตน สํสิพฺพิตานํ โกฏิ มชฺฌนฺติ วุจฺจติฯ สุตฺเต ฉินฺเน อุโภ กณฺฑานิ อุภโต ปตนฺติฯ เอวเมตฺถ กณฺฑทฺวยํ วิย วุตฺตปฺปการา ทฺเว อนฺตา, สิพฺพิตฺวา ฐิตสุตฺตํ วิย ตณฺหา, สุตฺเต ฉินฺเน กณฺฑทฺวยสฺส อุภโตปตนํ วิย ตณฺหาย นิรุทฺธาย อนฺตทฺวยํ นิรุทฺธเมว โหติฯ เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน อิมินา อุโภ อนฺเต วิทิตฺวา ตณฺหาย มชฺเฌ อนุปลิตฺตภาเวน อภิญฺเญยฺยํ จตุสจฺจธมฺมํ อภิชานาติ นาม, ตีรณปริญฺญาย จ ปหานปริญฺญาย จ ปริชานิตพฺพํ โลกิยสจฺจทฺวยํ ปริชานาติ นามฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเวฯ ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหตีติ วฏฺฏทุกฺขสฺส โกฏิกโร ปริจฺเฉทปริวฏุมกโร โหติ นามฯ

ทุติยวาเร ติณฺณํ กณฺฑานํ วเสน อุปมา เวทิตพฺพาฯ ติณฺณญฺหิ กณฺฑานํ สุตฺเตน สํสิพฺพิตานํ สุตฺเต ฉินฺเน ตีณิ กณฺฑานิ ตีสุ ฐาเนสุ ปตนฺติ, เอวเมตฺถ กณฺฑตฺตยํ วิย อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา ขนฺธา, สุตฺตํ วิย ตณฺหาฯ สา หิ อตีตํ ปจฺจุปฺปนฺเนน, ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ อนาคเตน สทฺธิํ สํสิพฺพติฯ สุตฺเต ฉินฺเน กณฺฑตฺตยสฺส ตีสุ ฐาเนสุ ปตนํ วิย ตณฺหาย นิรุทฺธาย อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา ขนฺธา นิรุทฺธาว โหนฺติฯ

ตติยวาเร อทุกฺขมสุขา มชฺเฌติ ทฺวินฺนํ เวทนานํ อนฺตรฏฺฐกภาเวน มชฺเฌฯ สุขญฺหิ ทุกฺขสฺส, ทุกฺขํ วา สุขสฺส อนฺตรํ นาม นตฺถิฯ ตณฺหา สิพฺพินีติ เวทนาสุ นนฺทิราโค เวทนานํ อุปจฺเฉทํ นิวาเรตีติ ตา สิพฺพติ นามฯ

จตุตฺถวาเร วิญฺญาณํ มชฺเฌติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณมฺปิ เสสวิญฺญาณมฺปิ นามรูปปจฺจยสมุทาคตตฺตา นามรูปานํ มชฺเฌ นามฯ

ปญฺจมวาเร วิญฺญาณํ มชฺเฌติ กมฺมวิญฺญาณํ มชฺเฌ, อชฺฌตฺติกายตเนสุ วา มนายตเนน กมฺมสฺส คหิตตฺตา อิธ ยํกิญฺจิ วิญฺญาณํ มชฺเฌ นาม, มโนทฺวาเร วา อาวชฺชนสฺส อชฺฌตฺติกายตนนิสฺสิตตฺตา ชวนวิญฺญาณํ มชฺเฌ นามฯ

ฉฏฺฐวาเร สกฺกาโยติ เตภูมกวฏฺฏํฯ สกฺกายสมุทโยติ สมุทยสจฺจํฯ สกฺกายนิโรโธติ นิโรธสจฺจํฯ ปริยาเยนาติ เตน เตน การเณเนวฯ เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

8. ปุริสินฺทฺริยญาณสุตฺตวณฺณนา

[62] อฏฺฐเม อญฺญตโรติ เทวทตฺตปกฺขิโก เอโกฯ สมนฺนาหริตฺวาติ อาวชฺชิตฺวาฯ อิทํ โส ‘‘กิํ นุ โข ภควตา ชานิตฺวา กถิตํ, อุทาหุ อชานิตฺวา, เอกํสิกํ วา กถิตํ อุทาหุ วิภชฺชกถิต’’นฺติ อธิปฺปาเยน ปุจฺฉติฯ อาปายิโกติ อปาเย นิพฺพตฺตนโกฯ เนรยิโกติ นิรยคามีฯ กปฺปฏฺโฐติ กปฺปฏฺฐิยกมฺมสฺส กตตฺตา กปฺปํ ฐสฺสติฯ อเตกิจฺโฉติ น สกฺกา ติกิจฺฉิตุํฯ ทฺเวชฺฌนฺติ ทฺวิธาภาวํฯ วาลคฺคโกฏินิตฺตุทนมตฺตนฺติ วาลสฺส อคฺคโกฏิยา ทสฺเสตพฺพมตฺตกํ, วาลคฺคโกฏินิปาตมตฺตกํ วาฯ ปุริสินฺทฺริยญาณานีติ ปุริสปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณานิ, อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวชานนญาณานีติ อตฺโถฯ

วิชฺชมานา กุสลาปิ ธมฺมา อกุสลาปิ ธมฺมาติ เอตฺตกา กุสลา ธมฺมา วิชฺชนฺติ, เอตฺตกา อกุสลา ธมฺมาติ ชานามิฯ อนฺตรหิตาติ อทสฺสนํ คตาฯ สมฺมุขีภูตาติ สมุทาจารวเสน ปากฏา ชาตาฯ กุสลมูลนฺติ กุสลชฺฌาสโยฯ กุสลา กุสลนฺติ ตมฺหา กุสลชฺฌาสยา อญฺญมฺปิ กุสลํ นิพฺพตฺติสฺสติฯ สารทานีติ สาราทานิ คหิตสารานิ, สรทมาเส วา นิพฺพตฺตานิฯ สุขสยิตานีติ สุขสนฺนิจิตานิฯ สุเขตฺเตติ มณฺฑเขตฺเตฯ นิกฺขิตฺตานีติ วุตฺตานิฯ สปฺปฏิภาคาติ สริกฺขกาฯ อภิโท อทฺธรตฺตนฺติ อภิอทฺธรตฺตํ อทฺธรตฺเต อภิมุขีภูเตฯ ภตฺตกาลสมเยติ ราชกุลานํ ภตฺตกาลสงฺขาเต สมเยฯ ปริหานธมฺโมติ โก เอวํ ภควตา ญาโตติ? อชาตสตฺตุราชาฯ โส หิ ปาปมิตฺตํ นิสฺสาย มคฺคผเลหิ ปริหีโนฯ อปเรปิ สุปฺปพุทฺธสุนกฺขตฺตาทโย ภควตา ญาตาวฯ อปริหานธมฺโมติ เอวํ ภควตา โก ญาโต? สุสีโม ปริพฺพาชโก อญฺเญ จ เอวรูปาฯ ปรินิพฺพายิสฺสตีติ เอวํ โก ญาโต ภควตาติ? สนฺตติมหามตฺโต อญฺเญ จ เอวรูปาฯ

9. นิพฺเพธิกสุตฺตวณฺณนา

[63] นวเม อนิพฺพิทฺธปุพฺเพ อปฺปทาลิตปุพฺเพ โลภกฺขนฺธาทโย นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปริยาโย, นิพฺพิชฺฌนการณนฺติ อตฺโถฯ นิทานสมฺภโวติ กาเม นิเทติ อุปฺปาทนสมตฺถตาย นิยฺยาเทตีติ นิทานํฯ สมฺภวติ ตโตติ สมฺภโว, นิทานเมว สมฺภโว นิทานสมฺภโวฯ เวมตฺตตาติ นานากรณํฯ

กามคุณาติ กามยิตพฺพฏฺเฐน กามา, พนฺธนฏฺเฐน คุณา ‘‘อนฺตคุณ’’นฺติอาทีสุ วิยฯ จกฺขุวิญฺเญยฺยาติ จกฺขุวิญฺญาเณน ปสฺสิตพฺพาฯ อิฏฺฐาติ ปริยิฏฺฐา วา โหนฺตุ มา วา, อิฏฺฐารมฺมณภูตาติ อตฺโถฯ กนฺตาติ กมนียาฯ มนาปาติ มนวฑฺฒนกาฯ ปิยรูปาติ ปิยชาติกาฯ กามูปสญฺหิตาติ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชมาเนน กาเมน อุปสญฺหิตาฯ รชนียาติ ราคุปฺปตฺติการณภูตาฯ เนเต กามาติ น เอเต กมนฏฺเฐน กามา นาม โหนฺติฯ สงฺกปฺปราโคติ สงฺกปฺปวเสน อุปฺปนฺนราโคฯ กาโมติ อยํ กามปฺปหานาย ปฏิปนฺเนหิ ปหาตพฺโพฯ กมนฏฺเฐน กามา นามฯ จิตฺรานีติ จิตฺรวิจิตฺรารมฺมณานิฯ

ผสฺโสติ สหชาตผสฺโสฯ กามยมาโนติ กามํ กามยมาโนฯ ตชฺชํ ตชฺชนฺติ ตชฺชาติกํ ตชฺชาติกํฯ ปุญฺญภาคิยนฺติ ทิพฺเพ กาเม ปตฺเถตฺวา สุจริตปาริปูริยา เทวโลเก นิพฺพตฺตสฺส อตฺตภาโว ปุญฺญภาคิโย นาม, ทุจฺจริตปาริปูริยา อปาเย นิพฺพตฺตสฺส อตฺตภาโว อปุญฺญภาคิโย นามฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, กามานํ วิปาโกติ อยํ ทุวิโธปิ กามปตฺถนํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนตฺตา กามานํ วิปาโกติ วุจฺจติฯ โส อิมํ นิพฺเพธิกนฺติ โส ภิกฺขุ อิมํ ฉตฺติํสฏฺฐาเนสุ นิพฺพิชฺฌนกํ เสฏฺฐจริยํ ชานาติฯ กามนิโรธนฺติ กามานํ นิโรธเน เอวํ ลทฺธนามํฯ อิมสฺมิญฺหิ ฐาเน พฺรหฺมจริยสงฺขาโต มคฺโคว กามนิโรโธติ วุตฺโตฯ

สามิสาติ กิเลสามิสสมฺปยุตฺตาฯ อิมินา นเยน สพฺพฐาเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อปิเจตฺถ โวหารเวปกฺกนฺติ โวหารวิปากํฯ กถาสงฺขาโต หิ โวหาโร สญฺญาย วิปาโก นามฯ ยถา ยถา นนฺติ เอตฺถ นํ-อิติ นิปาตมตฺตเมวฯ

อิติ ยสฺมา ยถา ยถา สญฺชานาติ, ตถา ตถา เอวํสญฺญี อโหสินฺติ กเถติ, ตสฺมา โวหารเวปกฺกาติ อตฺโถฯ

อวิชฺชาติ อฏฺฐสุ ฐาเนสุ อญฺญาณภูตา พหลอวิชฺชาฯ นิรยํ คเมนฺตีติ นิรยคมนียา, นิรเย นิพฺพตฺติปจฺจยาติ อตฺโถฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ เจตนาหนฺติ เจตนํ อหํฯ อิธ สพฺพสงฺคาหิกา สํวิทหนเจตนา คหิตาฯ เจตยิตฺวาติ ทฺวารปฺปวตฺตเจตนาฯ มนสาติ เจตนาสมฺปยุตฺตจิตฺเตนฯ นิรยเวทนียนฺติ นิรเย วิปากทายกํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อธิมตฺตนฺติ พลวทุกฺขํฯ ทนฺธวิราคีติ ครุกํ น ขิปฺปํ สณิกํ วิคจฺฉนกทุกฺขํฯ อุรตฺตาฬิํ กนฺทตีติ อุรํ ตาเฬตฺวา โรทติฯ ปริเยฏฺฐินฺติ ปริเยสนํฯ เอกปทํ ทฺวิปทนฺติ เอกปทมนฺตํ วา ทฺวิปทมนฺตํ วา, โก มนฺตํ ชานาตีติ อตฺโถฯ สมฺโมหเวปกฺกนฺติ สมฺโมหวิปากํฯ ทุกฺขสฺส หิ สมฺโมโห นิสฺสนฺทวิปาโก นามฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ ปริเยสนาปิ หิ ตสฺส นิสฺสนฺทวิปาโกติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํฯ

10. สีหนาทสุตฺตวณฺณนา

[64] ทสเม อาสภํ ฐานนฺติ เสฏฺฐํ นิจฺจลฏฺฐานํฯ สีหนาทนฺติ อภีตนาทํ ปมุขนาทํฯ พฺรหฺมจกฺกนฺติ เสฏฺฐญาณจกฺกํ ปฏิเวธญาณญฺเจว เทสนาญาณญฺจฯ ฐานญฺจ ฐานโตติ การณญฺจ การณโตฯ ยมฺปีติ เยน ญาเณนฯ อิทมฺปิ ตถาคตสฺสาติ อิทมฺปิ ฐานาฏฺฐานญาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ นาม โหติฯ เอวํ สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ กมฺมสมาทานานนฺติ สมาทิยิตฺวา กตานํ กุสลากุสลกมฺมานํ, กมฺมเมว วา กมฺมสมาทานํฯ ฐานโส เหตุโสติ ปจฺจยโต เจว เหตุโต จฯ ตตฺถ คติอุปธิกาลปโยคา วิปากสฺส ฐานํ, กมฺมํ เหตุฯ ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนนฺติ จตุนฺนํ ฌานานํ อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ ติณฺณํ สมาธีนํ นวนฺนํ อนุปุพฺพสมาปตฺตีนญฺจฯ สํกิเลสนฺติ หานภาคิยํ ธมฺมํฯ โวทานนฺติ วิเสสภาคิยํ ธมฺมํฯ วุฏฺฐานนฺติ ‘‘โวทานมฺปิ วุฏฺฐานํ, ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐานมฺปิ วุฏฺฐาน’’นฺติ (วิภ. 828) เอวํ วุตฺตํ ปคุณชฺฌานญฺเจว ภวงฺคนผลสมาปตฺติโย จฯ เหฏฺฐิมํ เหฏฺฐิมญฺหิ ปคุณชฺฌานํ อุปริมสฺส อุปริมสฺส ปทฏฺฐานํ โหติ, ตสฺมา ‘‘โวทานมฺปิ วุฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ภวงฺเคน ปน สพฺพชฺฌาเนหิ วุฏฺฐานํ โหติ, ผลสมาปตฺติยา นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺฐานํ โหติฯ ตํ สนฺธาย ‘‘ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐานมฺปิ วุฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ อเนกวิหิตนฺติอาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.402) วณฺณิตานิฯ อาสวกฺขยญาณํ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถเมวฯ ปุริมสฺสาปิ ญาณตฺตยสฺส วิตฺถารกถํ อิจฺฉนฺเตน มชฺฌิมฏฺฐกถาย มหาสีหนาทวณฺณนา (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.146 อาทโย) โอโลเกตพฺพาฯ สมาหิตสฺสาติ เอกคฺคจิตฺตสฺสฯ สมาธิ มคฺโคติ สมาธิ เอเตสํ ญาณานํ อธิคมาย อุปาโยฯ อสมาธีติ อเนกคฺคภาโวฯ กุมฺมคฺโคติ มิจฺฉามคฺโคฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต ตถาคตสฺส ญาณพลํ กถิตนฺติฯ

มหาวคฺโค ฉฏฺโฐฯ

7. เทวตาวคฺโค

1-3. อนาคามิผลสุตฺตาทิวณฺณนา

[65-67] สตฺตมสฺส ปฐเม อสฺสทฺธิยนฺติ อสฺสทฺธภาวํฯ ทุปฺปญฺญตนฺติ นิปฺปญฺญภาวํฯ ทุติเย ปมาทนฺติ สติวิปฺปวาสํฯ ตติเย อาภิสมาจาริกนฺติ อุตฺตมสมาจารภูตํ วตฺตวเสน ปณฺณตฺติสีลํฯ เสขธมฺมนฺติ เสขปณฺณตฺติสีลํฯ สีลานีติ จตฺตาริ มหาสีลานิฯ

4. สงฺคณิการามสุตฺตวณฺณนา

[68] จตุตฺเถ สงฺคณิการาโมติ คณสงฺคณิการาโมฯ สุตฺตนฺติกคณาทีสุ ปน คเณสุ อตฺตโน วา ปริสาสงฺขาเต คเณ รมตีติ คณาราโมฯ ปวิเวเกติ กายวิเวเกฯ จิตฺตสฺส นิมิตฺตนฺติ สมาธิวิปสฺสนาจิตฺตสฺส นิมิตฺตํ สมาธิวิปสฺสนาการํฯ สมฺมาทิฏฺฐินฺติ วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิํฯ สมาธินฺติ มคฺคสมาธิญฺเจว ผลสมาธิญฺจฯ สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิฯ นิพฺพานนฺติ อปจฺจยปรินิพฺพานํฯ

5. เทวตาสุตฺตวณฺณนา

[69] ปญฺจเม โสวจสฺสตาติ สุพฺพจภาโวฯ กลฺยาณมิตฺตตาติ สุจิมิตฺตตาฯ สตฺถุคารโวติ สตฺถริ คารวยุตฺโตฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

6. สมาธิสุตฺตวณฺณนา

[70] ฉฏฺเฐ น สนฺเตนาติ ปจฺจนีกกิเลเสหิ อวูปสนฺเตนฯ น ปณีเตนาติ น อตปฺปเกนฯ น ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺเธนาติ กิเลสปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิยา อลทฺเธน อปฺปตฺเตนฯ น เอโกทิภาวาธิคเตนาติ น เอกคฺคภาวํ อุปคเตนฯ

7. สกฺขิภพฺพสุตฺตวณฺณนา

[71] สตฺตเม ตตฺร ตตฺราติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ วิเสเสฯ สกฺขิภพฺพตนฺติ ปจฺจกฺขภาวํฯ อายตเนติ การเณฯ หานภาคิยาทโย วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.39) สํวณฺณิตาฯ อสกฺกจฺจการีติ น สุกตการี, น อาทรการีฯ อสปฺปายการีติ น สปฺปายการี, น อุปการภูตธมฺมการีฯ

8. พลสุตฺตวณฺณนา

[72] อฏฺฐเม พลตนฺติ พลภาวํ ถามภาวํฯ อสาตจฺจการีติ น สตตการีฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

9-10. ตชฺฌานสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[73-74] นวเม น ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺโฐ โหตีติ วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ อาทีนโว น ยถาสภาวโต ฌานปญฺญาย สุทิฏฺโฐ โหติฯ ทสมํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

เทวตาวคฺโค สตฺตโมฯ

8. อรหตฺตวคฺโค

1. ทุกฺขสุตฺตวณฺณนา

[75] อฏฺฐมสฺส ปฐเม สวิฆาตนฺติ สอุปฆาตํ โสปทฺทวํฯ สปริฬาหนฺติ กายิกเจตสิเกน ปริฬาเหน สปริฬาหํฯ ปาฏิกงฺขาติ อิจฺฉิตพฺพา อวสฺสํภาวินีฯ

2. อรหตฺตสุตฺตวณฺณนา

[76] ทุติเย มานนฺติ ชาติอาทีหิ มญฺญนํฯ โอมานนฺติ หีโนหมสฺมีติ มานํฯ อติมานนฺติ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตํ อจฺจุณฺณติมานํฯ อธิมานนฺติ อธิคตมานํฯ ถมฺภนฺติ โกธมาเนหิ ถทฺธภาวํฯ อตินิปาตนฺติ หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ มานํฯ

3. อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสุตฺตวณฺณนา

[77] ตติเย อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาติ มนุสฺสธมฺมโต อุตฺตริฯ อลมริยญาณทสฺสนวิเสสนฺติ อริยภาวํ กาตุํ สมตฺถํ ญาณทสฺสนวิเสสํ, จตฺตาโร มคฺเค จตฺตาริ จ ผลานีติ อตฺโถฯ กุหนนฺติ ติวิธํ กุหนวตฺถุํฯ ลปนนฺติ ลาภตฺถิกตาย อุกฺขิปิตฺวา อวกฺขิปิตฺวา วา ลปนํฯ

4. สุขโสมนสฺสสุตฺตวณฺณนา

[78] จตุตฺเถ โยนิ จสฺส อารทฺธา โหตีติ การณญฺจสฺส ปริปุณฺณํ ปคฺคหิตํ โหติฯ ธมฺมาราโมติ ธมฺเม รติํ วินฺทติฯ ภาวนาย รมติ, ภาเวนฺโต วา รมตีติ ภาวนาราโมฯ ปหาเน รมติ, ปชหนฺโต วา รมตีติ ปหานาราโมฯ ติวิเธ ปวิเวเก รมตีติ ปวิเวการาโมฯ อพฺยาปชฺเฌ นิทฺทุกฺขภาเว รมตีติ อพฺยาปชฺฌาราโมฯ นิปฺปปญฺจสงฺขาเต นิพฺพาเน รมตีติ นิปฺปปญฺจาราโมฯ

5. อธิคมสุตฺตวณฺณนา

[79] ปญฺจเม น อายกุสโลติ น อาคมนกุสโลฯ น อปายกุสโลติ น อปคมนกุสโลฯ ฉนฺทนฺติ กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํฯ น อารกฺขตีติ น รกฺขติฯ

6. มหนฺตตฺตสุตฺตวณฺณนา

[80] ฉฏฺเฐ อาโลกพหุโลติ ญาณาโลกพหุโลฯ โยคพหุโลติ โยเค พหุลํ กโรติฯ เวทพหุโลติ ปีติปาโมชฺชพหุโลฯ อสนฺตุฏฺฐิพหุโลติ กุสลธมฺเมสุ อสนฺตุฏฺโฐฯ อนิกฺขิตฺตธุโรติ อฏฺฐปิตธุโร ปคฺคหิตวีริโยฯ อุตฺตริ จ ปตาเรตีติ สมฺปติ จ อุตฺตริญฺจ วีริยํ กโรเตวฯ สตฺตมํ อุตฺตานเมวฯ

8-10. ทุติยนิรยสุตฺตาทิวณฺณนา

[82-84] อฏฺฐเม ปคพฺโภติ กายปาคพฺภิยาทีหิ สมนฺนาคโตฯ นวมํ อุตฺตานตฺถเมวฯ ทสเม วิฆาตวาติ มหิจฺฉตํ นิสฺสาย อุปฺปนฺเนน โลภทุกฺเขน ทุกฺขิโตฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

อรหตฺตวคฺโค อฏฺฐโมฯ

9. สีติวคฺโค

1. สีติภาวสุตฺตวณฺณนา

[85] นวมสฺส ปฐเม สีติภาวนฺติ สีตลภาวํฯ ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ นิคฺคณฺหิตพฺพนฺติอาทีสุ อุทฺธจฺจสมเย จิตฺตํ สมาธินา นิคฺคเหตพฺพํ นาม, โกสชฺชานุปติตกาเล วีริเยน ปคฺคเหตพฺพํ นาม, นิรสฺสาทคตกาเล สมาธินา สมฺปหํสิตพฺพํ นาม, สมปฺปวตฺตกาเล โพชฺฌงฺคุเปกฺขาย อชฺฌุเปกฺขิตพฺพํ นามฯ

2. อาวรณสุตฺตวณฺณนา

[86] ทุติเย กมฺมาวรณตายาติ ปญฺจานนฺตริยกมฺเมหิฯ กิเลสาวรณตายาติ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิยาฯ วิปากาวรณตายาติ อกุสลวิปากปฏิสนฺธิยา วา กุสลวิปาเกหิ อเหตุกปฏิสนฺธิยา วาติฯ

4-5. สุสฺสูสติสุตฺตาทิวณฺณนา

[88-89] จตุตฺเถ อนตฺถนฺติ อวฑฺฒิํฯ อตฺถํ ริญฺจตีติ วฑฺฒิอตฺถํ ฉฑฺเฑติฯ อนนุโลมิกายาติ สาสนสฺส อนนุโลมิกายฯ ปญฺจเม ทิฏฺฐิสมฺปทนฺติ โสตาปตฺติมคฺคํฯ